Пред повеќе од половина век, Историскиот музеј, сега Одделение за историја при НУ Музеј на Македонија, започна со прибирање на материјали поврзани со национално-ослободителната борба, продолжувајќи со периодот од национално-револуционерно движење во Македонија. Постепено, благодарение на истражувањата и со формирањето на збирките, се комплетира историјата на македонскиот народ од доаѓањето на Словените на територија на Македонија, па сѐ до создавањето на Македонската држава во 1944 година и формирањето на АСНОМ кое беше почеток на повоената историја.
ЗБИРКИ ВО ОДДЕЛЕНИЕТО ЗА ИСТОРИЈА:
Најзначајните настани во овој период се претставени хронолошки, почнувајќи од доаѓањето на Словените, нивното прифаќање на христијанството, создавањето на словенската азбука, создавањето на средновековната држава на царот Самуил, бунтовите против Византија, паѓањето под српското владеење и воспоставувањето на индивидуални феуди.
Збирката содржи повеќе од 1.500 предмети. Двесте од нив се тридимензионални предмети, како што се: средновековни монети на византиски и српски владетели, прстени, щипки, стрели и копја, различни алатки. Важно е да се спомене и мечот „волчјак“ и копијата од Самуиловата плоча со натпис од крајот на X век, кој е најстар кириличен текст на Балканот.
Збирката предмети од османлискиот период е составена од околу 2.500 предмети. Тие датираат од XIV век, кога Османлиите дојдоа на Балканот, до почетокот на XX век, односно до Илинденското востание во 1903 година. Повеќето од нив се фотографии со портрети и цртежи на султани, разни објекти, бањи, дервишки теќиња, хареми, сараи и некои пејзажи од различни предели.
Збирката има повеќе од 200 монети. Бакарните монети се најинтересни за нумизматичарите.
Најрепрезентативни се оружјето и воената опрема на османлиската војска. Оваа збирка содржи околу 200 парчиња на ладно и огнено оружје (наџаци, мечеви, јатагани, мали пиштоли - кубури, пиштоли со фитил, капислари и пиштоли за полнење со барут). Воена опрема е: облека на војник, маички за мажи, специјални панталони, закуски, рогови во прав, касети и емалукс.
Најинтересен дел со отоманското оружје е неговата обработка и декорација. Декорациите му даваат посебна убавина на оружјето. Покрај датумот на обработка и делови од Куранот, оружјето најчесто е украсувано со арабески и вегетативни орнаменти, украсени со скапоцени и полускапоцени камења, бисери, слонова коска, украсени со корали, злато и сребро.
Крајот на 18. и почетокот на 19. век ја означува зората на националното будење на македонскиот народ. Првиот чекор во националната преродба се гледа во борбата за сопствено писмо и јазик, а со тоа се појавува и првата генерација преродбеници: Јоаким Крчовски, Кирил Пејчиновиќ, Теодосиј Синаитски.
Со развитокот на словенската просвета во Македонија, неминовно се поставува прашањето за литературен јазик. Целта е да се отстрани грчкиот јазик од училиштата, но веднаш се поставува прашањето на кој јазик ќе се предава и на кој јазик ќе се создаваат учебниците? Наспроти грчките и бугарските влијанија, се појавува тенденција за воведување свои, македонски учебници, па така, од 1857 до 1875 година се издадени околу 15 учебници.
Во втората половина на 19. век во Македонија се развива поинтензивна работа на книжевно поле. Карактеристичен е интересот за народната литература и обичаите, бидејќи во нив особено доаѓа до израз духот на народноста. Најмаркантни претставници на овој период се: Јордан Х. Константинов-Џинот, Кузман Шапкарев, Ѓорѓи Пулевски, Рајко Жинзифов, Григор Прличев, Димитар и Константин Миладинови, Марко Цепенков, Јанаки Стезов и др.
При крајот на 19. век доаѓа до целосно замирање на литературната дејност во Македонија. Повторно се јавува и нерешеното прашање на литературниот јазик. Во 1892 год., тоа било поставено преку списанието „Лоза“, кое било издавано во Софија, но многу брзо било забрането. Во 1902 год., во Петроград е формирано Македонското научно литературно друштво „Свети Климент“, чии основачи се: Крсте П. Мисирков, Димитар Чуповски, Дијамантија Т. Мишајков, Стефан Ј. Дедов, д-р Гаврил Константинович и др. Друштвото својата дејност ја обновува во 1913 година под името „Македонска колонија“ и почнува да го издава весникот „Македонски глас“.
Нишката што ја започна Џинот со своите први драмски текстови достојно ја продолжи Војдан Чернодрински, кој своето драмско творештво ѝ го посвети на крвавата историја на Македонија.
Најизразит претставник на ова време е Крсте Петков Мисирков, основоположник на македонската историска наука. Тој е рожба и активен учесник во развитокот на македонската преродбенска идеологија, и што е особено важно, тој е основоположник на современиот литературен јазик!
Збирката Национално револуционерно движење во својата содржина има разнородни предмети кои се поврзуваат со македонското револуционерно и национално-ослободително движење од крајот на 19. и почетокот на 20. век (ајдутството, Разловечкото и Кресненското востание, Македонската револуционерна организација, Илинденското востание, Балканските и Првата светска војна...). Во збирката има оружје и воена опрема, печати, знамиња, документи, битови и други предмети најчесто поврзани со некои од историските личности или настани, историски фотографии, разгледници и др. Меѓу автентичните и уникатни предмети се среќават печатот на Началникот на Штабот на Македонското (Кресненско) востание од 1878 година, знамето на Друштвото „Илинден“ од Софија (друштво на ветерани од Илинденското востание), пресата за изработување на фалсификувани монети за потребите на Македонската револуционерна организација пред Илинденското востание, бастунот со бодеж, користен од македонскиот револуционер Христо Узунов и др.
Збирката содржи околу 3500 предмети, фотографии, документи кои зборуваат за времето кога Македонија беше поделена помеѓу Србија, Бугарија, Грција и Албанија и будењето на националната свест преку формирање на различни општества: партиски, спортски, културни и образовни. Учесниците беа прогресивни млади луѓе и студенти кои подоцна, за време на Втората светска војна, ги жртвуваа своите животи за ослободување од фашизмот и создавање држава на македонскиот народ. Некои од нив беа: Коле Неделковски, Кузман Јосифовски, Коста Рацин, Страшо Пинџур, Борко Талески, Никола Вапцаров, Лазо Трповски, Боро Менков и многу други познати и помалку познати борци за слобода.
Историскиот оддел има колекција од околу 160 оригинални уметнички дела: слики, скулптури и карикатури на истакнати македонски автори, како што се Лазар Личеноски, Димитар Пандиловски, Љубомир Белогаски, Томо Владимирски, Вангел Коџоман, Борко Лазески, Вангел Наумовски, Васил Поповиќ-Чико , Родољуб Анастасов и други.
Колекцијата, исто така, има и поштенски марки, значки, стари пари, знамиња итн.
Народноослободителната војна во Македонија (1941-1944) коинцидира со времето на Втората светска војна, кога територијата била окупирана од бугарска и италијанска воена и државна власт, поддржана од нацистичка Германија. Македонскиот народ се приклучи во борбата против окупаторот, организирајќи партизански единици кои, пак, ја добија својата победа и ја создадоа својата држава.
Музејскиот материјал се состои од: фото-документација на фотографии на борци кои учествуваа во НОБ; фонд на воена организација (партизански единици, баталјони, бригади, поделби и корпуси); политички организациски фонд (национално ослободителни одбори, народна власт, совети, конгреси и собранија); фонд за воена операција (офанзиви); слободен територијален фонд; воена опрема како што се оружје, оружје, револвери, ками, ножеви, бомби, шаржери, касети, шлемови, униформи, кожни каиши и чизми; документи, како што се воени мапи, сведоштва, преписки, благодарници; знамиња: реконструирани бои на воена формација; украси: медали, беџови и честички.
Во збирката има и фотографии, предмети, документи и сведоштва од егејскиот дел на Македонија во НОБ 1941-1944 година и Граѓанската војна во Грција 1945-1949 година.
Како дел од постојаната историска поставка на НУ Музеј на Македонија е и поставката која се однесува на музејската збирка „Македонија после втората светска војна“.
Оваа збирка претставува еден живописен историски наратив, кој преку изложените музејски предмети визуелно се фокусира на општествениот, политичкитот, економскиот, културниот живот во Македонија во рамките на југословенската федерација, во периодот од конституирањето на Р. Македонија, непосредно по Втората светска војна во 1945 година, па сѐ до нејзиното осамостојување во 1991 година. Музејските предмети од оваа збирка, како наратори на еден мошне значаен период од современата историја на македонскиот народ и македонската државност, се клучни сведоци за овој авторитетен период во кој главниот акцент е поставен на улогата и задачите на работничката класа, олицетворена преку единствената тогашна политичка партија, како главен носач на целокупната општествено – политичка, економска, културна интеракција во државата, како и за работничките самоуправни форми на организација и делување кои од своја страна биле клучен супстрат на социјалистичката „демократија“ и нејзините општествено - политички односи на функционирање. Во збирката овој период е поделен на четири дела:
Конституирање на највисоките органи на власт (АСНОМ и првата влада на НРМ). Во овој дел се вклучени и оние сегменти кои се однесуваат на државното уредување на НРЈ/НРМ/СРМ, потоа национализацијата на имотот, аграрната реформа, внатрешната колонизација 1945/6 и индустријализацијата 1947 година, претставени преку фотографии, цртежи, слики, знамиња, грбови, постери, плакати, документи, првиот Устав од 1946, ударнички книшки, бригадни лични карти, работнички книшки, книшки издадени од тогашните министерства, привремени членски карти, потврди за користење привилегии во угостителството, контролни картони за пријавување на времено безработни лица, даночни книшки и итн.
Борба против неписменоста и изградба на претшколски установи, основни училишта, средни училишта, факултети, театри, претставени преку првиот буквар од 1946, првиот правопис на македонскиот јазик од 1946, фотографии од училишта, факултети, театри, флаери, каталози и итн.
Тогашни општествено – политички организации ( НФМ, НРМ, СКЈ/СКМ, СЗБНМ, НМЈ, АММ,УСАОЈ), како и борбата на одредени нелегални тајни организации, движења, идеолошки и политички неистомисленици за демократизација на целокупниот општествено-политички систем во државата кој бил раководен од ЦК на КПЈ/КПМ/СКЈ/СКМ, претставени преку членски книшки, членски карти, влезници и легитимации за учество на конгреси, фотографии од конгреси, значки и итн.
Овој дел го опфаќа периодот од смртта на Јосип Броз Тито (1980) и почетокот на крајот на СФРЈ, како и нејзиниот распад (1990/1991) и независноста на Република Македонија, претставен преку фотографии, декларацијата за наезависност, референдумот, новот устав, првите пари и итн.
Збирката за физичка култура и спорт го опфаќа периодот на појава на модерните спортски дисциплини во Македонија, почетокот на 20. век (периодот по Младотурската револуција 1908 г.) па до денес.
Во самата збирка застапени се голем дел на фотографии, документи, предмети кои говорат за развојот на физичката култура и спортот. Во периодот на меѓу двете светски војни доминира фудбалот како сеприфатен спорт и гимнастичките друштва-соколи. Во после военото време доаѓа до развој на сите спортски дисциплини.
Во самата збирка како фондови би се издвоиле фондовите на основоположниците на атлетиката и на маратонското трчање во Македонија, Мемо Сулејманов и на маратонското пливање (жени) Атина Бојаџи.