Одделот за историја на уметноста обработува музејски материјал или предмети од византискиот период, доцниот среден век, ренесансата и XX век. Предметите се собирани уште од дваесетите години на 20-тиот век. Најголем дел од нив се собирани во заштитни истражувања во напуштени цркви и манастири, а помал дел од нив се прибирани по пат на откуп.
Збирки:
Колекцијата содржи фрагменти од средновековната камена архитектонска декорација, што хронолошки му припаѓаат на времето од XII до XV век. Станува збор за остатоци од скулптирани олтарни прегради, портали, капители и крстилници што се украсени со растителни, зооморфни и геометриски мотиви, а некои поседуваат и значајни епиграфски натписи.
Најбројна групација во збирката претставуваат фрагментите од црквата „Св. Архангели“ од Призрен од 1348/52 год., поголем фрагмент од портал од непозната црква од средновековно Скопје, мермерните крстилници од Марков Манастир 1393 год. и „Св. Прохор Пчински“ 1483 год., надгробната плоча на Марија Палеологова, 1355 год., делумно сочуван мермерен иконостас од црквата „Св. Атанасиј“ од Лешок итн.
Кустос: Борче Топуковски
Најстарите фрагменти од колекцијата на фрески доаѓаат од крајот на X и првата половина на XI век. Тоа се два мали фрагмента од лицата на светци со нимбуси околу нивните глави. Еден фрагмент доаѓа од најстариот слој на црковниот комплекс Водоча (крајот на X век), а вториот од епископското седиште во Мородвис (средината на XI век).
Најубавите, а воедно и најрепрезентативните примери на оригинални фрески во музејската колекција доаѓаат од комплексот на црквата „Св. Леонтиј“ во Водоча, кои потекнуваат од првата половина на XI век. Ова се две монументални претстави на ѓаконите Исавриос и Евплос. Два извонредни фрагмента од композициите на циклусот на Пресвета Богородица, Јосиф во пустината и отфрлање на подароци доаѓаат од истиот период и истата локација.
Од црквата „Св. Богородица Елеуса“ во Велјуса (околу 1080 год.) има претстава на еден епископ и фрагмент од композицијата, која првично била насликана на јужната фасада на црквата во Велјуса околу 1160 година. На овој фрагмент може да се види фигурата на Христос, насликана во традиционалниот стил на комненската уметност, од втората половина на XII век. Од XIII век постојат само мали индивидуални фрагменти од лица на архијереите од црквите во средновековниот Прилеп, особено од црквата „Св. Архангели“ во Варош.
Од средината на XIV век има многу важни фреско фрагменти (лица на светци, нимбуси, облека од светците, делови од насликани капители од архитектонски конструкции) од задужбината на Стефан Душан од црквата „Св. Архангели“ во Бистрица крај Призрен. Фреските се пронајдени за време на археолошките ископувања на почетокот на триесеттите години на минатиот век. Поголем дел од непознат објект, исто така, потекнува од тоа време - композиција од Стариот завет, на која е претставен старозаветен пророк со типична еврејска капа на главата и нозе на ангелска фигура над него.
Од крајот на XIV век се наоѓа поголем фрагмент од параклисот што бил изграден во североисточниот дел на црквата „Пресвета Богородица“ во манастирот Матејче. Фрагментот, всушност, е цела композиција врамена во црвен вез, со старозаветните пророци Мешах и Шадрах, со типични еврејски капи. Поголема група фрагменти и фрески доаѓаат од црквата „Св. Архангели“ во селото Чичево, од средината на XV век. Постојат претстави на тројца архијереи насликани во медалјони од олтарниот дел на поранешната црква. Првиот меѓу нив е големиот Св. Спиридон Чудотворец, епископ Тримифунтски од Кипар, до него има епископ чиј потпис е потполно изгубен, а во третиот медалјон е претставен Св. Методиј.
Од истата црква и нејзиниот дел околу олтарната преграда се претставите на почитуваниот архијереј Свети Никола и на добро познатиот монах, основач на монаштвото, Свети Антониј Велики.
Постои поголем дел од композицијата на Вознесението Христово од поствизантискиот период, како и дел од претстава од архиепископ кој во рацете држи отворен свиток со напишан литургиски текст. Во рамките на постојната музејска поставка може да се видат фрески од циклусот на животот и страдањата на Св. Ѓорѓи од западната фасада од Полошкиот манастир, насликани во 1609 година.
Копии Фрески
Колекцијата има повеќе од двесте примероци и е создадена од самиот почеток на музејската активност во Македонија. Тоа е резултат на документирањето на средновековното ѕидно сликарство, за трајно зачувување на антологиските сцени од распаѓање. Копистите работеа на темпера на платно, со истите димензии и бои и направија дела идентични на оригиналите во нашите цркви и манастири.
Копираните иконографски претстави имаат уметничко, историско и културно значење. Тоа се сцени од Стариот и Новиот завет, црковни достоинственици, просветители, локални светци, композиции направени во црква, сцени од житија и поетски илустрации. Копиите обезбедуваат хронолошки развој на ѕидното сликарство во Македонија од IX до XVIII век. Така, во оваа збирка има примероци од најстарата зачувана композиција на Св. Петнаесет тивериополски маченици на црквата во Струмица со исто име, од крајот на IX и почетокот на X век, Оплакувањето во Нерези од 1154 година, Вознесението во Курбиново од 1191, Причест на апостолите на Пресвета Богородица од 1295 година и многу други композиции познати во светот на византиската уметност.
Колекцијата на икони од Музејот на Македонија во Скопје е најбројна од овој вид во Република Македонија. Содржи повеќе од 400 икони, кои потекнуваат од почетокот на XIV век до средината на XX век. Според хронолошката поставеност на иконите, колекцијата може да се нарече поствизантиска и доцно средновековна. Колекцијата ни дава јасна претстава за различните периоди на сликање и резба во дрво, различните видови икони, во зависност од нивната функција и работилници за фрескосликарство, односно континуирано и витално присуство на религиозните слики од секојдневниот православен живот.
Во постојната Галерија на икони, неколку стотина икони претставуваат само дел од збирката на Музејот на Македонија, која е јадро од најстарите, најтипичните и најрепрезентативните примери на своето време. Иконата на Св. Богородица Одигитрија, насликана во ателјето на познатите солунски зографи Михаил и Евтихиј, потекнува од првата половина на XIV век. Иконата на Исус Христос Спасител и Живодавец била насликана во 1394 година, од страна на Митрополитот Јован. Неговиот брат, монахот Макариј, ја насликал познатата икона на Св. Богородица Пелагонитиса во 1422 година. И двете икони му припаѓале на иконостасот на манастирот Зрзе во Прилеп.
Од поствизантискиот период постои група на дела од 1535 година, кои потекнуваат од манастирот Слепче во Демир Хисар, сликани во ателјето на зографот Јован од Грамоста во Костур. Прекрасни примероци од иконостасни крстови од XVI век се крстот од Слепчанскиот манастир, насликан во ателјето на зографот Онуфриј од Аргос и крстот од Полошкиот манастир, кој потекнува од 1584 год. Има голем број интересни и квалитетни икони од анонимни зографи кои потекнуваат од Нерези, Охрид, Курбиново, Струга, Македонски Брод, Прилеп и други области.
Има значителен сет на икони од 1626 година од манастирот Лесново во Злетово, насликани од анонимни зографи, со многу интересна тема од животот на светците, циклусите на чудата и содржината на црковните химни. Тематска реткост кај иконите на ова време е претставата за последните псалми на Давид на иконата од манастирот „Св. Архангели“ во Кучевиште. Иконите од XVIII век се претставени со дела на анонимни мајстори, но и со икони од ателјеата на познати иконописци како Давид од Селеница или браќата Константин и Атанас, зографи од Корча. Најзначајните икони на почетокот на XIX век се оние на зографите јереј Петар, Крсте од Велес, Крсте Поп Трајановиќ, монахот Антониј од Битола и други. Највпечатливо лице од средината на векот е зографот Димитар Крстевич-Дичо од Тресонче; постојат дузина икони од неговата широка продукција, а меѓу најпознатите е Седмочисленици од 1862 година.
Постојат неколку фрески на Димитрија Андонов Папрадишки од крајот на XIX до средината на XX век, како претставник на последните фрескосликари и еден од првите сликари на профаната уметност во Македонија.
Икони на хартија и Антимиси
Зачуван е скромен број на примероци од популарната графичка уметност од поранешниот црковен музеј. Ова се дрвени резбани калапи, со локално потекло, од раниот XVII и XVIII век и икони на хартија од планината Атос од XIX век, кои се отпечатоци од бакар. Во колекцијата се чуваат и примероци од антимиси, најстариот датира од 1780 година, а најновиот од 1915 година.
Колекцијата има повеќе од педесет предмети. Иако е скромна по број, таа е дел од највредната црковна резба на врвни мајстори, кои работеле во Македонија во периодот од XV-XIX век. Стилскиот развој на резбата во дрво, во плитки и длабоки резби, до најсовршените дела направени во ажурна техника, може да се следи низ различните облици на делови од иконостасот (олтарни врати, крстови), влезните врати, певниците и друг вид црковен мебел. Особено интересни се вратите на црквата „Св. Јован Претеча“ на манастирот во Слепче, во близина на Демир Хисар, од XVI век. Тие биле изработени во плитка резба од дрво, богато украсени со геометриски мотиви направени со преплетување и иконографски претстави на последните псалми на Давид и химните на Пресвета Богородица. Во колекцијата се наоѓаат три големи иконостасни крстови од XVI век, од кои два се датирани. Тие потекнуваат од манастирот во Слепче, во близина на Демир Хисар (средината на XVI век), од Полошкиот манастир (1584) и Марковиот манастир (1591/2) во близина на Скопје.
Кустос Советник: Марија Мурџева
Збирката Применета уметност содржи литургиски и декоративни предмети од метал, дрво и текстил. Најзначајни се: целосно зачуваниот метален полиелеј од црквата во Псача, во близина на Крива Паланка, датиран од XIV век; фрагменти од полиелеи и кадилници од истиот период од Марков манастир во Скопје. Постојат бројни сребрени плочи за икони и кадилници, главно од доцниот среден век, како што е кадилницата од XVI век од манастирот „Св. Прохор Пчински“. Интересен пример за уметничка обработка на текстилот се две свештенички одежди од втората половина на XVIII век од Бигорскиот манастир.
Виш кустос: Виолета Ѓорѓевска
Збирката Исламска уметност содржи 17 арапски ракописи. Во 2012 година направен е превод со основни податоци на овие ракописи. Тие се пишувани на арапски и старотурски јазик. Од преводот може да се види наслов, содржина на ракописот, автор, година, препишувач, место итн. Датирањето на ракописите е од 1650 до 1922 год. Некои од нив имаат илуминација и позлата.
Најстариот ракопис во оваа колеција потекнува од 1650 година, со наслов „Sherh-u nahv-i arabi“ и содржи објаснувања за арапската граматика.
Повеќе години се врши континуирана конзервација и реставрација на овие ракописи, од кои 10 се завршени и се во одлична состојба.
Кустос: Татјана Канчевска Смичковска
Во рамките на Одделот за историја на уметноста се наоѓа уметничката колекција на сликарката Кераца Висулчева (1910-2003), која како наследство ѝ ја остави на Република Македонија. Колекцијата се состои од повеќе од 400 дела во масло, пастел, акварел, јаглен, молив и глина, направени во почетокот на 40-те години на XX век до последните години од нејзиниот живот. Темите се широки и опфаќаат портрети, пејзажи, ведути, бањи, актови итн., додека стилот е обележан со влијанија од академскиот реализам во Минхен, францускиот импресионизам и експресионизмот, во постојано настојување да стигнат до современиот европски модернистички концепт. Во 2005 година, по желбите на Висулчева, се појави меморијална колекција од нејзините дела во Ресен, кои се објекти поврзани со нејзиниот живот и награди на многу европски натпревари; на овој начин сликарот постхумно го прими заслуженото високо место во македонската историја на уметност.
Кустос: Андреј Ежов